ต้นไชยวานหรือต้นกระทุ่มนา สร้างราก ระโยงระยางพยุงลำต้นขึ้นเหนือน้ำ แผ่กิ่งก้านเต็มหนองน้ำ ไกลสุดตา เป็นที่มาของชื่อ “หนองไชยวาน” แห่งบ้านดอนแดง ต.ท่าบ่อสงคราม อ.ศรีสงคราม จ.นครพนม
กลางหนองไชยวาน มีระบบนิเวศที่น่าอัศจรรย์ เรียกกันว่าขี้สนม เกิดจากซากพืช สาหร่าย เศษไม้ใบหญ้าลอยมาติดกับต้นไชยวานทับถมกันนานวัน กลายเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำคล้ายกับโอเอซิสที่ลอยอยู่บนผิวน้ำ ชาวบ้านรู้ดีว่าขี้สนมมีคุณค่าอย่างไรต่อชุมชน
น้องแม็ก ด.ช.ณัฐวัฒน์ ชาบรรทม ติดตามพ่อมายามมองหลายครั้ง วันนี้ชวน น้องเจมส์ ด.ช.จารุวัฒน์ พลชำนิ เพื่อนสนิทมาหาปลาด้วยกัน พ่อเป็นคนพายเรือ ส่วนแม็กและเจมส์นั่งเรือเล่น หากมีปลาติดมองมาด้วยแม็กและเจมส์จะช่วยกันปลดปลาใส่ข้องไปเป็นอาหารอร่อย ของวันนี้
“ในหนองไชยวานมีปลามากครับ เป็นปลาจากแม่น้ำสงคราม เพราะเวลาน้ำขึ้นแม่น้ำสง ครามก็จะท่วมถึงหนองด้วย ปลาก็จะว่ายน้ำมาครับ” น้องแม็กบอกเล่าธรรมชาติของหนองน้ำ
พื้นที่กว่า 600 ไร่ของหนองไชยวานเป็นเขตพื้นที่ชุ่มน้ำของลุ่มน้ำสงครามตอนล่าง เปรียบเป็นแหล่งอาหารสำคัญของชาวบ้านที่ไม่มีวันหมด
หลังจากได้ปลาแล้ว พ่อ แม็ก และเจมส์ตั้งใจจะไปที่ขี้สนม แม็กบอกว่ามาหนองไชยวานทั้งทีต้องมีของติดไม้ติดมือกลับไปฝากแม่ด้วย
เรือล่องผ่านดงดอกบัว ทั้งบัวสายและบัวหลวงสีชมพู
“เราต้องผ่านดงดอกบัวนี้ไปก่อนครับ เพราะต้นไชยวานกับขี้สนมจะอยู่ตรงกลางหนองน้ำ ระหว่างนี้เราก็เก็บฝักบัวไปก่อนครับ อร่อยด้วย” น้องเจมส์บอกเล่าด้วยรอยยิ้ม
เจมส์บอกว่า “ผมก็มาในหนองไชยวานบ่อยครับ มากับตากับยายของผม เพราะตากับยายจะมาเก็บผือไปทอเสื่อครับ”
พายเรือเข้าไปเรื่อยๆ ต้นไชยวานก็เริ่มหนาแน่นขึ้นเรื่อยๆ เป็นแหล่งอาศัยและเพาะพันธุ์ของสัตว์น้ำ เพราะต้นไชยวานมีรากแก้วที่ช่วยยึดลำต้นให้แข็งแรงและมีรากอากาศมากมายคอย ช่วยหาอาหารหล่อเลี้ยงลำต้นให้เติบโต คล้ายกับต้นโกงกางในป่าชายเลน รากต้นไชยวานจึงเป็นเสมือนสถานที่กบดานที่มีทั้งอาหาร เป็นทั้งที่หลบภัยแก่บรรดาสัตว์น้ำในหนองไชยวาน นอก จากนี้ยังมีนกหลายชนิดมาอยู่อาศัยอีกด้วย
เมื่อระบบนิเวศอุดมสมบูรณ์ ชาวบ้านต้องช่วยกันดูแลเพื่อรักษาสมดุลทางธรรมชาติไว้ โดยออกกติกาการหาอยู่หากินร่วมกัน เช่น ห้ามยิงนก ห้ามวางมองตาถี่ กำหนดฤดูกาลหาปลา
“ถึงแล้วครับขี้สนม” น้องแม็กขานบอกและเตรียมพร้อมลงจากเรือ
น้องแม็ก น้องเจมส์ ขึ้นเหยียบบนขี้สนมด้วยความระมัดระวัง เพราะบนกอซากพืชที่เหมือนกับเกาะลอยกลางน้ำ มีบางช่วงที่หนาแน่นแข็งแรง เหยียบได้ไม่ต่างจากพื้นดิน แต่บางช่วงก็เป็นแค่กอหญ้าบางๆ บนผิวน้ำเท่านั้น ถ้าเดินไม่ดีอาจจมลงน้ำไปโดยไม่รู้ตัว
“บนขี้สนมมีต้นหม้อข้าวหม้อแกงลิง เก็บไปให้แม่ทำขนมได้ครับ”
น้องแม็กเฉลยสิ่งที่จะเอาไปฝากแม่
พืชสุดพิเศษที่เลื้อยพันเต็มกอสนมคือหม้อข้าวหม้อแกงลิง มีใบแปลกประหลาดเพราะปลายใบจะมีส่วนที่ยื่นออกมาเป็นกระเปาะรูปร่างคล้าย หม้อทรงสูง น้องแม็กบอกว่า “มีกระเปาะไว้ล่อแมลงครับ เป็นพืชกินสัตว์ มองลงไปเราจะเห็นแมลงอยู่ข้างในด้วย”
แมลงตัวน้อยอย่างมด แมงมุม จะมากินน้ำหวานบริเวณปากหม้อข้าวหม้อแกงลิงที่สร้างไว้ล่อแมลง หากแมลงลื่นตกลงไปในหม้อ ฝาหม้อจะปิดและสร้างน้ำย่อยออกมา ส่งสารอาหารไปหล่อเลี้ยงลำต้นให้เติบโต ชาวบ้านเรียกกันว่าพระถ้ำพระคู พืชรูปร่างแปลกประหลาดนี้จะกลายเป็นขนมสุดอร่อยได้อย่างไร น้องแม็กยินดีบอกเล่าทุกขั้นตอน
“เอาไปทำขนมเราต้องเก็บอันที่ใหญ่หน่อยครับ ดูอันที่สวยๆ ไม่เหี่ยว ไม่มีรอย เวลาทำขนมออกมาจะสวยครับ” น้องแม็กเล่า
มา เก็บหม้อข้าวหม้อแกงลิงทีไร ได้ผักกูดกลับไปด้วยทุกครั้ง เพราะเป็นพืชที่ชอบความชุ่มชื้นที่ขึ้นอยู่ปะปนบนขี้สนม กอสนมจึงเปรียบได้กับโอเอซิสลอยน้ำของบ้านดอนแดง
ทั้งหม้อข้าวหม้อแกงลิงและผักกูดเป็นของขวัญที่ถูกใจแม่ ทีนี้ถึงคราวที่เด็กๆ ต้องช่วยแม่ทำขนมกันแล้ว “ต้องล้างหม้อข้าวหม้อแกงลิงให้สะอาดก่อนครับ แล้วเอาข้าวเหนียว ถั่ว กะทิ ใบเตย น้ำตาล เกลือที่ผัดให้เข้ากันแล้วมาใส่ลงในหม้อข้าวหม้อแกงลิง แล้วเอาไปนึ่งครับ” น้องแม็กบอกเล่า
ผู้ใหญ่ในชุมชนเล่าให้แม็กและเจมส์ฟังว่า “สมัยก่อนขนมหม้อข้าวหม้อแกงลิงหรือขนมพระถ้ำพระคูจะใส่แต่ข้าวเหนียวอย่าง เดียว เป็นขนมหลอกเด็ก เพราะเมื่อเด็กๆ เห็นขนมรูปร่างหน้าตาแปลกๆ เด็กๆ ก็อยากกิน เป็นอุบายของคนสมัยก่อนให้เด็กน้อยกินข้าวเยอะๆ จะได้โตไวๆ และแข็งแรง
แต่ปัจจุบันมีการดัดแปลงใส่นู่นเติมนี่คล้ายกับขนมข้าวต้มมัด แตกต่างกันที่สิ่งที่ห่อหุ้มไม่ใช่ใบตอง แต่เป็นหม้อข้าวหม้อแกงลิงวัสดุที่มีอยู่มากมายในหมู่บ้าน
“เป็นขนม ที่ไม่ต้องซื้อให้เสียตังค์ครับ หม้อข้าวหม้อแกงลิงเราก็ไปเก็บเอง เอามาช่วยกันทำเอง อร่อยด้วยครับ” เจมส์บอกเล่าหลังจากได้ชิมขนมหม้อข้าวหม้อแกงลิงที่นึ่งสุกฝีมือตัวเอง
เด็กๆ รู้ดีว่าหากอยากมีขนมอร่อยๆ สิ่งที่พวกเขาต้องช่วยกันคือการรักษาระบบนิเวศของหนองไชยวานให้อุดมสมบูรณ์เช่นนี้ตลอดไป
ตาม แม็กและเจมส์ไปชมระบบนิเวศที่น่าอัศจรรย์ของหนองไชยวาน ในทุ่งแสงตะวัน ตอน “หนองไชยวาน” เช้าวันเสาร์ที่ 22 สิงหาคม เวลา 06.25 น. ทางช่อง 3 www.payai.com
ที่มา : สดจากเยาวชน | ข่าวสด? 21 ส.ค. 52
